14. Τι δεν μας είπαν για το Χρύσανθο

Αυστηρή κριτική στον Χρύσανθο, ασκεί η Πατριαρχική Επιτροπή, για τις σχέσεις των τόνων που επιχειρεί να δώσει με μόρια. Η κριτική συνεχίστηκε μέχρι τις μέρες μας λες και ο Χρύσανθος είναι υπεύθυνος για όλα τα δεινά της μουσικής μας. Πως θα ήταν σήμερα η μουσική μας αν δεν ήταν ο Χρύσανθος; Τι θα είχε απομείνει; Η Επιτροπή και όλοι αυτοί που ασκούν κριτική ξεχνούν το μέγεθος αυτού του άνδρα και της εργασίας που πρόσφερε σε εμάς. Αληθινά όλοι οι μουσικοί πως μπορούμε να κρίνουμε ένα πραγματικά ανώτερο πνεύμα σταθμό πλέον στην παγκόσμια ιστορία της μουσικής;

Θα προσπαθήσω να επαναφέρω τα πράγματα στη θέση τους αν και δεν είμαι ο πρώτος.

Στο πρόλογο του θεωρητικού του ο Σίμωνας Καράς αναφέρεται στην κατάσταση που δημιουργήθηκε από τον Χρύσανθο και την Επιτροπή και μάλιστα κατακρίνει την Επιτροπή για την δική της στάση απέναντι στον Χρύσανθο. Παραλείπει όμως αργότερα να μιλήσει σχολαστικά και αυτό ίσως οφείλεται στην δική του σύγχυση περί του γενικότερου προβλήματος του συγκερασμού. Η εργασία του Καρά είναι πολύ σημαντική καθώς καταγράφει την ζώσα παράδοση κάνοντας ακριβή περιγραφή των ήχων και των διαστημάτων που αυτοί χρησιμοποιούν. Δεν φοβάται να μιλήσει για 6,5 μόρια ή 5,5 μόρια και άλλα τέτοια. Είναι σαν να αφήνει το συγκερασμό των 72 τμημάτων για τη θεωρία και δέχεται διαστήματα που εισήγαγε η Επιτροπή (πχ 800/729), καταγράφει όμως και διαστήματα που χρησιμοποιούνται στην πράξη της εξωτερικής μουσική -στο λαούτο για παράδειγμα- που είναι συνήθως πτολεμαϊκά.

Έχοντας στα χέρια μας αυτό το εργαλείο που φανέρωσε η εργασία αυτή δυνάμεθα να διορθώσουμε τα διαστήματα και τα μόρια που δίνει ο Καράς προσαρμόζοντας τα στο μερκατορικό σύστημα.

Αλλά ας επανέλθουμε στον Χρύσανθο. Μεγάλωσε, όπως όλοι εκείνα τα χρόνια, μέσα στην ζωντανή μουσική παράδοση του λαού μας. Γνώριζε βέβαια και ευρωπαϊκή μουσική, όμως τα ακούσματα από την παράδοση, πιστεύω, ήταν πιο βαθιά χαραγμένα μέσα του από ότι σε εμάς σήμερα. Αυτό διότι από την εποχή του το συγκερασμένο σύστημα των ευρωπαίων κατακλύζει τον πλανήτη ασταμάτητα – σήμερα 24 ώρες το 24ωρο μέσω του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης.

Είναι λογικό, λοιπόν, να μην τηρούνται στην εποχή μας τα διαστήματα που χρησιμοποιούσαν μέσω ακουστικής παράδοσης την εποχή του Χρύσανθου, μια και το συγκερασμένο σύστημα γενιά με την γενιά εισχωρεί στην μουσική παράδοση και την εκκλησιαστική μουσική και αδυνατίζει την μνήμη της αίσθησης κάθε ήχου με τα διαστήματά του. Και αν αυτό το παρατηρεί η Πατριαρχική Επιτροπή πριν την αυγή του 20ου αιώνα τι θα έπρεπε να πούμε σήμερα…

Όταν ο Χρύσανθος θέλησε να μιλήσει για την σχέση των διαστημάτων σκέφτηκε ότι αυτό αφορούσε κυρίως τα όργανα. Το γεγονός ότι η θεωρία των ήχων από τότε ακολουθεί μόρια και κόμματα πρέπει να μας δείχνει την προτροπή του Χρύσανθου για την χρήση των οργάνων στην μελέτη και εξάσκηση της μουσικής προκειμένου να έχουμε όσο πιο επιστημονική ακρίβεια γίνεται.

Η επαφή με την τούρκικη και την ανατολίτικη παρόμοια μουσική δίνει μια εικόνα της ποικιλίας των χρωμάτων των διάφορων δρόμων με τις μικροδιαφορές στα διαστήματα. Όμως τι παράξενο …., ενώ η τούρκικη θεωρία της μουσικής βασίζεται στο μερκατόρικο σύστημα (οκτάβα δια 53) στην πράξη οι Τούρκοι χρησιμοποιούν το σύστημα διαίρεσης σε 72 μόρια.(αυτό φαίνεται από τις θέσεις που έχουν τα μανταλάκια στα κανονάκια τους). Ίσως για λόγους συμβατότητας με την Ευρωπαϊκή μουσική πράξη. Επίσης η τούρκικη μουσική με την συχνή χρήση «φυσικών» διαστημάτων έχει φιλήδονο και ερωτικό άκουσμα και δεν ταιριάζει στην δική μας εκκλησιαστική μουσική παρά μόνο ίσως στην εξωτερική.

Ο Χρύσανθος μας εισάγει στην λογική των μορίων χωρίς (όπως φαίνεται με την πρώτη ματιά) ο ίδιος να έχει κατανοήσει απόλυτα τη λειτουργία τους. Χωρίς να χρησιμοποιεί λογαρίθμους και λογαριθμικές κλίμακες δοκιμάζει με τεχνάσματα μια προσέγγιση και ίσως αφήνει και ένα μήνυμα για το μέλλον.

Θα αναρωτιέται κανείς πως ο Χρύσανθος δίνει ακριβή μόρια για τους τρεις τόνους (12,9,7) χωρίς να αναφέρει ότι τόσα είναι περίπου. Αποδεικνύει μάλιστα τούτο σε υπομνήματα. Όμως όπως είδαμε τα μόρια θα έπρεπε να ήταν άλλα. Ο Χρύσανθος φαίνεται δεν ήξερε τι ήταν αυτό που εισήγαγε ή κουτούλησε πάνω στο πρόβλημα του συγκερασμού και το τελικό αποτέλεσμα ήταν να μπερδευτεί πολύ κόσμος που ήθελε να χρησιμοποιήσει τα μόρια μόνο στην θεωρία και όχι στα όργανα. Διότι αν κάποιος ακολουθήσει τις οδηγίες του Χρύσανθου θα μπορέσει με ακρίβεια να παράγει τον 9/8 ή τον 12/11 σε ένα ταμπουρά απλώς δεν θα ξέρει ακριβώς ποια θα είναι η σχέση των μορίων. Ο Χρύσανθος ουσιαστικά μίλησε για μήκη-μόρια με την ευχή ότι αυτοί που θα τα χρησιμοποιήσουν στα όργανα θα ακολουθήσουν τις οδηγίες του και όχι τις αποδείξεις των υπομνημάτων και οι υπόλοιποι θα έχουν μια περίπου εικόνα της ποσοτικής σχέσης των διαστημάτων. Ας αλλάξουν θα σκέφτηκε τα νούμερα αλλά ας μην αλλάξουν τις αναλογίες όσοι λύσουν το πρόβλημα του συγκερασμού. Ο Χρύσανθος είχε πολλά να πει. Δεν μπορούσε να τα αφήσει όλα για να λύνει μαθηματικά προβλήματα. Έκανε ότι ήταν δυνατό για να περιγράψει πως ένα όργανο μπορεί να αποδώσει τους ήχους με όσο καλύτερη ακρίβεια γινόταν.

Δεν ξέρουμε αν ο Ταμπουράς του Χρύσανθου ήταν δικός του ή κάποιου συνεργάτη του. Είμαι όμως σχεδόν σίγουρος ότι πρέπει να είχε μήκος χορδής 108cm. ; Έτσι διαιρώντας σε 9 μέρη έπαιρνε τον μείζονα τόνο και έδενε τον δεσμό στα 108/9=12cm. Διαιρώντας σε 12 μέρη έπαιρνε τον ελάσσονα τόνο και τον έδενε λίγο πιο πριν από τον μείζονα στα 108/12=9cm. Θα είδε σίγουρα (φαίνεται στο υπόμνημα) ότι στο όργανο τα μήκη-μόρια μικραίνουν έτσι ώστε αν μοίραζε τα 8/9 της χορδής σε 12 μέρη για να δέσει τον ελάσσονα τόνο μετά τον μείζονα, αυτός θα καταλάμβανε 8 cm πάνω στο όργανο. Κατάλαβε ότι το 8 δεν τον εξυπηρετεί στην σύγκριση των δυο τόνων και στην κατασκευή κλιμάκων των ήχων με μόρια. Σίγουρα επίσης φαντάστηκε ότι τα 9 μόρια του ελάσσων τόνου δεν θα ήταν ακριβώς τόσα - αφού αλλάζει ανάλογα σε ποιο σημείο του οργάνου θα τοποθετούταν το δεσμός - σκέφτηκε όμως ότι στην ανοικτή χορδή θα είχε τα πιο αξιόπιστα αποτελέσματα που θα μπορούσε. Όντως είδαμε ότι για 12 μόρια μείζων τόνο έχουμε οκτάβα 70,66 μόρια και τόνο ελάσσονα 8,86 μόρια πράγμα που δίνει δίκαιο και λογική στον Χρύσανθο να επιλέξει το12 προς 9 αντί του 12 προς 8 στην σχέση των δυο μεγάλων τόνων.

Πάμε τώρα στη σχέση του μείζονα τόνου προς τον ελάχιστο. Ο Χρύσανθος την δίνει ως 12 προς 7 ενώ είδαμε ότι είναι 12 προς 8,46 μόρια. Γεγονός είναι ότι ο Χρύσανθος θεωρούσε τον ελάχιστο τόνο ως αυτό που απέμενε - μετά την τοποθέτηση των δυο τόνων μείζονα και ελάσσονα διαδοχικά στο όργανο - μέχρι την συμπλήρωση της συλλαβής. Δένει λοιπόν δεσμό στο ¼ της χορδής και το διάστημα από το τέλος του ελάσσονα τόνου μέχρι εκεί προκύπτει να αντιστοιχεί σε μήκος χορδής 7cm ακριβώς. (108/4)-12-8=27-12-8=7cm.

Θα έπρεπε να μην παραλείψει να μας πει ότι η σχέση μείζονα και ελάσσονα τόνου σε μήκος ίδιας χορδής είναι 12 προς 9 και η σχέση μείζονα με ελάχιστου τόνου αν τοποθετηθούν πάνω στο όργανο (ταμπουράς) και παρεμβληθεί ένας τόνος ελάσσων, είναι 12 προς 7 σε μήκος πάλι χορδής.

Θα τα ήξερε όλα αυτά πιστεύω ο Χρύσανθος όμως άφησε έτσι τα πράγματα χωρίς να μπει στον κόπο να κάνει μια αναφορά τουλάχιστον και να πει ότι στην ουσία η σχέση είναι 12-9-8,5 περίπου. Δεν το έκανε ίσως φοβούμενος την σύγχυση των 8,5 μορίων και το πολύπλοκο του όλου θέματος. Ίσως όμως ακόμα θέλησε να αφήσει ένα μήνυμα ότι η σχέση ελάσσονα και ελάχιστου δεν είναι τόσο μικρή όσο 9 προς 8,5 με τον μείζονα τόσο μεγαλύτερο και από τους δυο. Ίσως δηλαδή ήθελε να μας πει ότι τα πραγματικά διαστήματα δεν είναι αυτά που αντιπροσωπεύουν οι απλοί λόγοι 12/11 και 88/81 που περισσεύει αλλά μάλλον τέτοια διαστήματα που θα ταίριαζαν καλύτερα στη σχέση 12-9-7. Η πράξη των οργάνων ήθελε τη χρήση του 12/11 ή του 11/10 και κανενός άλλου διαστήματος στην περιοχή διότι είναι απλό να μοιράσεις μια χορδή σε 11 ή 12 μέρη ενώ ένα διάστημα όπως το 800/729 που προτείνει η επιτροπή για τον ελάσσονα τόνο βρίσκεται ανάμεσα στα δυο παραπάνω, όμως, θέλει πιο πολλούς υπολογισμούς για να το σημειώσουμε και ακόμα αποστηθίζεται δύσκολα από κάποιον πρακτικό οργανοπαίκτη. Έτσι λοιπόν ο Χρύσανθος ανάμεσα στον 12/11 και τον 11/10 επέλεξε τον πρώτο ως πιο απομακρυσμένο από τον 10/9 που ήθελε να αποφύγει και βρίσκεται πολύ κοντά στον 11/10.

Πρέπει όμως να λάβουμε υπόψη μας ότι οι παραδοσιακοί μουσικοί χρησιμοποιούν μεν πτολεμαϊκά διαστήματα για να βρίσκουν γρήγορα την θέση των δεσμών, όμως στην πράξη διορθώνουν και με το αυτί τους. Έτσι ο δεσμός των 12/11 ή μάλλον των 22/27 πιθανόν να διορθωνόταν προχωρώντας τον δεσμό λίγο πιο κάτω προς τον δεσμό που θα όριζε τον 11/10. Εκεί δηλαδή που βρίσκεται το 7ο μερκατορικό κόμμα. Έτσι διατηρείται και μια ίδια απόσταση ασφαλείας ανάμεσα στα 2/3 του τόνου (ελάχιστος) και στον διδυμικό τόνο 10/9 εκατέρωθεν δηλαδή του δεσμού του ελάσσονα τόνου.

Ευγνωμονώντας τον Χρύσανθο ανακαλύπτουμε τώρα, ότι η σχέση των τόνων 12-9-7 στα 68 μήκη-μόρια, αντιστοιχεί στην σχέση 9-7-6 στα 53 μερκατορικά μόρια. Η δε πρόταση του για την κλίμακα του Β’ ήχου όπου δηλώνει τόνο μείζονα στην μέση ως 7-12-7 είναι πιθανότατα η περίπτωση 7-9-6 ή η πολύ σχετική της 6-10-6. Εδώ έχουμε αυξημένο τόνο όμως ο Χρύσανθος θεωρεί στο δικό του σύστημα μείζων τόνο και τα 12 και τα 13 μήκη-μόρια. Παρατηρούμε ακόμα ότι η κλίμακα του Β’ ήχου του Χρύσανθου είναι απόλυτα διατονική και μάλιστα διαφέρει από την κλίμακα του Α’ ήχου μόνο στην ανταλλαγή της θέσης ανάμεσα στον μείζονα και στον ελάσσονα τόνο αν δεχτούμε την πρώτη από τις παραπάνω επιλογές.

Επιστροφή στην κορυφή